عناصر فرهنگی و اجتماعی در دیوان ادیب الممالک فراهانی

تحوّلات اجتماعی که بعد از ظهور و استقرار مشروطیّت در ایران به وجود آمد در همه ی جنبه های زندگی موثّر واقع شد و سراپای اجتماع را دگرگون ساخت. این تغییرات نه تنها در افکار، عقاید و آداب و رسوم ایرانیان، بلکه در اشعار شاعران نیز رسوخ کرد. در این راستا اشعار ادیب الممالک، با محتوای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، انقلابی، نیز از این تحوّلات بی نصیب نبوده است. از آنجائی که آثار ادبی می تواند دربردارنده ی عناصر فرهنگی و اجتماعی باشد در این تحقیق سعی شده است در ابتدا تصویری مجمل از شرایط و اوضاع حاکم بر جامعه در دوران مشروطیّت ارائه گردد. در این رهگذر تأثیر این شرایط بر اشعار ادیب الممالک مورد بررسی قرار می گیرد. از این رو در این پژوهش عناصر فرهنگی و اجتماعی در اشعار این شاعر به عنوان موضوع اصلی، مورد شناسایی، طبقه بندی و توصیف قرار می گیرد تا از این دیدگاه وضعیّت جامعه در این دوران بهتر شناخته شود. در این میان عوامل ومولّفه هایی که بیشتر مورد توجّه قرار گرفته اند، عبارتنداز: 1- عناصر و مفاهیم فرهنگی که شامل اعتقادات و باورهای عامّه، آیین ها، آداب و رسوم، خرافه ها، موضوعات و مفاهیم علمی، موضوعات و مفاهیم دینی، موجودات اسطوره ای، وهمی و خیالی، هنر، ابزار و آلات نقّاشی، آلات و الحان موسیقی، عکّاسی، بازی ها، واژگان و ترکیبات غیر فارسی می باشد. 2- عناصر و مفاهیم اجتماعی که شامل نیازها و امکانات مادّی زندگی، طبقات اجتماعی، نژاد و اقوام، قبایل، سلسله و خاندان، امرا و پادشاهان، کشور ایران، ایرانی و وطن پرستی، ارزشهای اخلاقی، موضوعات و مفاهیم حقوقی، اداری، سیاسی، اقتصادی و نظامی می باشد. دلایل توجّه شاعر به آنها به گونه ای در جهت بیان عقاید از جمله بیداری، خدمت به وطن، ترویج اندیشه ی آزادی خواهانه، بیگانه ستیزی، احساسات ملّی و میهنی و انتقادات سیاسی و اجتماعی بوده است.